Dłuższe oczekiwanie na zachowek
Zachowek stanowi jedno z podstawowych narzędzi ochrony praw spadkobierców ustawowych w polskim systemie prawa spadkowego. Jego istota polega na zapewnieniu osobom bliskim spadkodawcy – uprawnionym do zachowku – pewnej części wartości spadku, nawet jeśli zostały one pominięte w testamencie lub otrzymały mniej niż wynikałoby to z ich ustawowych praw.
Zgodnie z Kodeksem cywilnym, osoba uprawniona do zachowku powinna zgłosić swoje roszczenie w określonym terminie. Termin ten wynosi pięć lat od ogłoszenia testamentu, a w przypadku dziedziczenia ustawowego pięć lat od otwarcia spadku.
Głównym celem zachowku jest ochrona interesów najbliższych krewnych spadkodawcy, takich jak dzieci, małżonek czy rodzice, którzy, z różnych powodów, mogliby zostać pominięci w testamencie lub otrzymać mniej niż przewiduje dla nich prawo. Jeśli taki spadkobierca uważa, że został potraktowany niesprawiedliwie, może dochodzić zachowku, który w praktyce jest różnicą między tym, co otrzymał, a tym, co powinien otrzymać. Jest to ważne narzędzie w prawie spadkowym, mające na celu zapewnienie pewnego minimum zabezpieczenia materialnego dla najbliższej rodziny spadkodawcy. Sprawy związane z zachowkiem najlepiej konsultować z prawnikiem ds. spadkowych.
W dniu 22 maja 2023 roku weszła w życie ustawa z dnia 23 stycznia 2023 roku o Fundacji rodzinnej, która nie tylko wprowadziła do polskiego systemu prawnego nowy rodzaj podmiotu prawnego jakim jest fundacja rodzinna, ale również wprowadziła zmiany w obowiązujących przepisach, w tym również w przepisach związanych z zachowkiem – dobrze znaną od lat instytucją w dziedzinie prawa spadkowego. Więcej na temat samej fundacji rodzinnej można przeczytać w artykule mecenas Emilii Miśkiewicz pt.: „Fundacja rodzinna sposobem na sukcesję firmy rodzinnej”, który ukazał się w majowym wydaniu Gazety Małych i Średnich Przedsiębiorstw. Natomiast, na temat relacji fundacji rodzinnej na instytucję zachowku można przeczytać w artykule mecenas Emilii Miśkiewicz pt.: „Fundacja rodzinna a zachowek”, który ukazał się w lipcowym wydaniu Gazety Małych i Średnich Przedsiębiorstw.
Zachowek – odroczenie, raty, obniżenie zachowku
Od dnia 22 maja 2023 roku obowiązuje przepis art. 9971 k.c., zgodnie z którym obowiązany do zaspokojenia roszczeń z tytułu zachowku może żądać odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach jego obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz zobowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku.
Odroczenie terminu zapłaty zachowku
Jeśli spadkodawca (lub inna osoba zobowiązana do zapłaty) napotka na trudności w natychmiastowym wypłaceniu zachowku, może składać wniosek o odroczenie terminu zapłaty. Sąd może uwzględnić okoliczności i zdecydować o odroczeniu. Kodeks cywilny na pierwszy rzut oka nie ustanawia sztywnych ram czasowych dla odroczenia zapłaty zachowku, jednak analiza przepisów w kontekście rozłożenia na raty wskazuje na to, że sąd nie powinien wyznaczać odroczenia na okres dłuższy niż 5 lat w wyroku zasadzającym kwotę tytułem zachowku. Możliwość przedłużenia tego terminu do 10 lat istnieje, lecz wymaga to dodatkowego postępowania sądowego Żądanie przedłużenia terminu może zostać zgłoszone przez pozwanego w późniejszym czasie, a termin ten może być wydłużony, ale nie może przekroczyć 10 lat. Ważne jest, że takie przedłużenie nie jest możliwe do uzyskania od razu w trakcie procesu o zachowek, lecz musi zostać wniesione jako odrębne żądanie w osobnym postępowaniu sądowym. To wynika wprost z przepisów, które jasno określają pięcioletni limit jako maksymalny czas, na który sąd może pierwotnie wyznaczyć odroczenie, oraz wskazują na wyjątkową okoliczność, w której sąd może zmodyfikować ten termin.
Zapłata zachowku w ratach
Innym rozwiązaniem jest możliwość zapłaty zachowku w ratach. W sytuacji, kiedy sąd postanawia rozłożyć na raty zapłatę zachowku, całkowity czas, na jaki mogą zostać rozłożone te płatności, nie powinien przekraczać pięciu lat. Decydując o wielkości poszczególnych rat oraz terminach ich płatności, sąd kieruje się własnym osądem, biorąc pod uwagę osobiste i ekonomiczne okoliczności obu stron sprawy. W wyjątkowych sytuacjach, które zasługują na szczególne rozpatrzenie, sąd może na wniosek osoby zobowiązanej przesunąć termin płatności rat, które już nastały, lub wydłużyć wyznaczony wcześniej termin płatności. Jednakże nowo ustalony termin nie może przekroczyć dziesięciu lat. Zgodnie z obowiązującymi regulacjami, w pierwotnym wyroku dotyczącym zapłaty zachowku sąd nie ma prawa wyznaczyć terminu spłaty rat dłuższego niż pięć lat. Aby dokonać ewentualnego wydłużenia tego okresu, konieczne jest wszczęcie kolejnego postępowania sądowego, w którym to pierwotnie ustalony termin może zostać „zmodyfikowany”.
Obniżenie kwoty zachowku
W szczególnych okolicznościach, wysokość zachowku może zostać obniżona. Taka decyzja sądu stanowi najbardziej radykalną formę ingerencji w roszczenie o zachowek. W przypadkach, gdy przyczyny, które były podstawą do zmniejszenia wysokości zachowku, przestają istnieć, osoba obowiązana z tytułu zachowku na wniosek osoby uprawnionej do zachowku zwraca uprawnionemu do zachowku sumę pieniężną, o którą obniżono zachowek. Aby dochodzić takiego uzupełnienia, uprawniony musi wszcząć nowy proces sądowy, który ma na celu dopłatę do zachowku. Niestety, ta procedura niesłusznie nazywana jest „zwrotem sumy pieniężnej, o którą obniżono zachowek”. W rzeczywistości nie chodzi o zwrot środków, gdyż do żadnej płatności w tej części nie doszło, lecz o zwiększenie pierwotnie zaniżonego świadczenia. Jeśli chodzi o termin, w którym można dochodzić takiego uzupełnienia, jest on ograniczony do 5 lat od momentu obniżenia zachowku. Ten okres należy traktować jako termin zawity, a nie przedawnienia, co oznacza, że po jego przekroczeniu roszczenie upada. Jest to stosunkowo krótki czas, zwłaszcza biorąc pod uwagę okoliczności, które zazwyczaj prowadzą do obniżenia zachowku. W ciągu tych pięciu lat musi zajść znacząca zmiana w sytuacji osobistej lub majątkowej stron, by sąd mógł zarządzić „zwrot”, czyli w praktyce dopłatę do pierwotnego zachowku.
Warto pamiętać, że decyzje dotyczące odroczenia, rat lub obniżenia zachowku powinny być podejmowane z uwzględnieniem wszystkich okoliczności oraz interesów obu stron. W wielu przypadkach korzystne jest skorzystanie z pomocy prawnika ds. spadkowych, aby zapewnić, że wszystkie kroki są podejmowane zgodnie z obowiązującym prawem.
