Nowelizacja prawa spadkowego – przegląd istotnych zmian

Prawo spadkowe to część prawa cywilnego regulująca zasady przechodzenia praw i obowiązków osoby zmarłej (spadkodawcy) na jedną lub więcej osób (spadkobierców). W polskim systemie prawnym regulacje dotyczące prawa spadkowego zawarte są w Księdze Czwartej Kodeksu cywilnego zatytułowanej: „Spadki”. Dnia 15 listopada 2023 roku weszła w życie ustawa z dnia 28 lipca 2023 roku o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw („Nowelizacja”). Nowelizacja wprowadziła kilka istotnych zmian w zakresie prawa spadkowego. Celem ustawodawcy było z jednej strony usprawnienie postępowań spadkowych, a z drugiej strony lepsze zabezpieczenie sytuacji prawnej spadkobierców. Wprowadzone zmiany obejmują kilka zagadnień, które zostaną omówione poniżej.

Odrzucenie spadku w imieniu małoletniego

Nowelizacja dokonała uproszczenia procedury w zakresie odrzucenia spadku w imieniu małoletniego dziecka. Zgodnie z nowymi przepisami, w pewnych sytuacjach rodzice mogą w imieniu małoletniego dziecka odrzucić spadek bez wcześniejszego uzyskania zezwolenia sądu na dokonanie takiej czynności. Wówczas do odrzucenia spadku w imieniu małoletniego dziecka wystarczającym będzie złożenie przez rodziców oświadczenia przed notariuszem lub w sądzie o odrzuceniu spadku. I tak zezwolenie sądu nie jest wymagane, jeżeli dziecko jest powołane do dziedziczenia wskutek uprzedniego odrzucenia spadku przez rodzica, a czynność polegająca na odrzuceniu spadku w imieniu dziecka jest dokonywania za zgodą drugiego rodzica lub wspólnie z drugim rodzicem oraz jeżeli spadek odrzucają inni zstępni rodziców. Istnieją jednak nadal pewne sytuacje, kiedy zgoda sądu będzie wymagana. Zgoda sądu będzie wymagana w braku porozumienia rodziców co do odrzucenia spadku, lub jeżeli inny zstępny rodziców tego dziecka spadek przyjmie lub gdy dziecko zostało powołane do dziedziczenia nie w wyniku odrzucenia spadku przez któregokolwiek ze swoich rodziców, ale np. w pierwszej kolejności po jednym z rodziców.

Nowe przepisy stosuje się także do spadków otwartych przed dniem wejścia w życie Nowelizacji, tj. przed dniem 15 listopada 2023 roku jeżeli termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie upłynął przed tym dniem.

Zmiana właściwości sądu

Przed Nowelizacją zezwolenie na odrzucenie lub przyjęcie spadku w imieniu małoletniego zawsze wymagało zgody sądu opiekuńczego. Nowelizacja dokonała zmiany w tym zakresie. Od 15 listopada 2023 roku, zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub osoby pozostającej pod opieką w postaci prostego przyjęcia lub odrzucenia spadku, w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, wydaje sąd spadku. Z chwilą wszczęcia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku wniosek o zezwolenie na dokonanie w/w czynności, złożony do sądu opiekuńczego, zostanie przekazany do dalszego rozpoznania sądowi spadku. Sąd opiekuńczy będzie wydawał zgodę na dokonanie w/w opisanych czynności, tylko w przypadku, gdy postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku nie zostało jeszcze wszczęte. Wprowadzone zmiany mają przyczynić się do przyspieszenia postępowań o stwierdzenie nabycia spadku, a jednocześnie zmniejszyć liczbę spraw wpływających do sądów opiekuńczych. Nie ma już bowiem konieczności prowadzenia odrębnego postępowania sądowego przed sądem opiekuńczym, jeżeli jest już prowadzone postępowanie spadkowe. W razie wątpliwości jak należy postąpić, aby skutecznie odrzucić spadek w imieniu małoletniego dziecka warto skonsultować sprawę z prawnikiem ds. spadkowych.

Zmiana kręgu spadkobierców

Wprowadzone zmiany obejmują także modyfikację zasad dziedziczenia, w sytuacji gdy powołani do spadku są dziadkowie spadkodawcy. Zmiany wprowadzone Nowelizacją wyłączają z dziedziczenia dalszych zstępnych dziadków spadkodawcy tzw. cioteczne lub stryjeczne wnuki i dalsze pokolenia. Jeżeli którekolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Jeżeli dziecko któregokolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. W braku dzieci i wnuków tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych. Wprowadzone zmiany mają przyczynić się do usprawnienia i skrócenia postępowań spadkowych poprzez zawężenie kręgu spadkobierców ustawowych i wyeliminowania konieczności poszukiwania przez sąd dalekich krewnych spadkodawcy. Zmienione przepisy stosuje się do spadków otwartych po dniu 15 listopada 2023 roku.

Uznanie za niegodnego dziedziczenia

Kolejna istotna zmiana dotyczy rozszerzenia katalogu przesłanek kiedy spadkobierca może zostać uznany przez sąd za niegodnego dziedziczenia. Do nowych przesłanek należą:

• uporczywe uchylanie się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
• uporczywe uchylanie się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Wprowadzone zmiany mają umożliwić osobom mającym w tym interes prawny np. innym spadkobiercom, kwestionowanie możliwości uzyskania korzyści ze spadku przez osoby, które mimo możliwości, nie wywiązywały się z obowiązków rodzinnych w stosunku do spadkodawcy. Nowe przepisy stosuje się do zdarzeń stanowiących podstawę uznania za niegodnego dziedziczenia, zaistniałych po dniu wejścia w życie Nowelizacji, tj. po dniu 15 listopada 2023 roku. Powyższe oznacza, że nie można powoływać się na zdarzenia, które miały miejsce przed dniem 15 listopada 2023 roku. Relacje rodzinne potrafią być bardzo skomplikowane, dlatego prowadzenie postępowania spadkowego warto powierzyć prawnikowi ds. spadkowych.

Termin na złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku

Zmianie nie uległ termin w którym może zostać złożone oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku i w dalszym ciągu wynosi on sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania. Nowelizacja doprecyzowała jednak kwestię zachowania terminu do złożenia przedmiotowego oświadczenia i tym samym usunęła spory występujące w tym zakresie w doktrynie i orzecznictwie. Zgodnie z Nowelizacją, do zachowania ustawowego terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wystarczające jest złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie tego oświadczenia. Jeśli złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku będzie wymagało zezwolenia sądu, bieg terminu na złożenie oświadczenia ulegnie zawieszeniu na czas trwania postępowania w tym przedmiocie.

Nowe przepisy mają zastosowanie, jeżeli termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie upłynął przed dniem wejścia w życie nowych przepisów, tj. przed 15 listopad 2023 roku.

Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku

Nowelizacja doprecyzowała przesłanki, których spełnienie daje możliwość uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku złożonego pod wpływem błędu lub groźby (albo niezłożonego w ustawowym terminie ze względu na błąd lub groźbę). Zgodnie z art. 88 § 2 k.c., który znajduje zastosowanie w przedmiotowym zakresie, uprawienie do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli, złożonego innej osobie pod wpływem błędu lub groźby może nastąpić w terminie 1 roku od wykrycia błędu lub w przypadku groźby w ciągu 1 roku od chwili kiedy stan obawy ustał. Zgodnie art. 1019 § 1 pkt 3 k.c. do zachowania terminu do złożenia oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku złożonego pod wpływem błędu lub groźby wystarczy złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli.

Nowe przepisy mają zastosowanie, jeżeli termin do złożenia oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie upłynął przed dniem wejścia w życie nowych przepisów, tj. przed 15 listopada 2023 roku.

Obowiązek notariusza przesyłania do sądu spadku oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku

Nowelizacja zniosła obowiązek notariusza przekazywania oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku do sądu, jeśli notariusz zarejestrował akt poświadczenia dziedziczenia. Podobnie, notariusz nie jest już zobowiązany informować sąd o otwarciu i ogłoszeniu testamentu, jeżeli sporządził akt poświadczenia dziedziczenia. Wprowadzone zmiany mają na celu odciążenie obowiązków sądowych i usprawnienie procedur notarialnych.

Określenie w akcie poświadczenia dziedziczenia sposobu przyjęcia spadku przez spadkobiercę

Nowelizacja wprowadziła wymóg określenia w akcie poświadczenia dziedziczenia sposobu przyjęcia spadku przez spadkobiercę. Nowa regulacja ma na celu zwiększenie przejrzystości i pewności prawnej w kwestii sposobu, w jaki spadkobiercy wchodzą w prawa i obowiązki wynikające z nabycia spadku.

Nowelizacja wprowadziła pewne uproszczenia i ułatwienia w procesie dziedziczenia. Zmienione przepisy mają zwiększyć ochronę praw spadkobierców oraz wyraźnie wskazują na dążenie do przystosowania polskiego systemu prawnego do dynamiki współczesnych relacji rodzinnych i majątkowych. Wprowadzenie jasnych i precyzyjnych regulacji prawnych ma na celu nie tylko ochronę interesów spadkobierców, ale również zapewnienie większej efektywności i ekonomii postępowania sądowego, poprzez ograniczenie formalności prawnych oraz skrócenie czasu oczekiwania na rozstrzygnięcia sądowe.

Autor
Emilia Miśkiewicz – prawnik do nieruchomości w Warszawie